श्री नवलराज सुरेखा विजयसिंह काळे
उपसरपंच ग्रामपंचायत सडूरे शिराळे
पर्यटकांनो तुम्हाला साथ घालते ही सडूरे शिराळे गावातील माती, हिरव्यागार शालिनी नटलेले डोंगर ह्याच नटलेल्या डोंगरातून शुभ्र दुधासारखे वाहणारे धबधबे या कधीतरी एकदा भेट द्या या भूमीला.. वाट पाहते तुमची या सडूरे शिराळे ची माती…
सिंधुदुर्ग जिल्ह्याचा विचार केला की डोळ्यासमोर समुद्रकिनारे, किल्ले आणि कोकणी संस्कृती येते. पण या जिल्ह्याच्या पश्चिम घाटात, सह्याद्रीच्या कुशीत अशीही काही गावे आहेत, जी अजूनही पर्यटकांच्या मुख्य प्रवाहापासून दूर आहेत. त्यापैकीच दोन ठिकाणे म्हणजे सडुरे आणि शिराळे. ही गावे निसर्गरम्य वातावरण, समृद्ध जैवविविधता आणि शांत ग्रामजीवनामुळे पर्यटकांना अगदी वेगळा अनुभव देतात.
सडूरे गाव – जिथे निसर्ग सौंदर्याची मुक्त हस्ताने उधळण होते.
सडुरे गावात साधारण १८४ कुटुंबे निसर्गाच्या सान्निध्यात आयुष्य घालवतात. गावाभोवती चारही बाजूंनी सह्याद्रीच्या डोंगररांगा पसरलेल्या आहेत. या भागात पावसाळ्यात मुसळधार पाऊस पडतो आणि निसर्ग मुक्तहस्ताने आपली उधळण करतो. या काळात डोंगरांवरून ओघळणारे असंख्य झरे, हिरवाईने नटलेली दरी आणि झाडी, तसेच धुक्याच्या चादरीत लपलेली वाट, हे सर्व अनुभवताना एखाद्या स्वप्नसृष्टीत आल्याचा भास होतो.
निसर्गप्रेमी, पक्षीनिरीक्षक आणि वन्यजीव अभ्यासकांसाठी सडुरे हे स्वर्गच आहे. गावात येणाऱ्यांना स्थानिकांच्या अभिमानाचे प्रतीक असलेले शहीद मेजर कौस्तुभ रावराणे स्मारकही पाहायला मिळते.
सडुरे गावातील प्रमुख देवस्थाने
सडुरे गाव केवळ निसर्गसंपन्न नाही, तर धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्याही समृद्ध आहे. गावातील मंदिरे, पौराणिक कथा आणि श्रद्धास्थळे स्थानिकांच्या भावविश्वात खोलवर रुजलेली आहेत. इथले लोक श्रद्धाळू असून आपल्या परंपरा आणि संस्कृती आजही त्यांनी जपली आहे. याची प्रचिती आपल्याला गावात गेल्यावर लगेचच येते.
श्री देव रवळनाथ मंदिर – ग्रामदैवताचे पवित्र स्थान
सडुरे गावचे ग्रामदैवत म्हणजे श्री देव रवळनाथ. हे जागृत देवस्थान सुख नदीच्या काठावर वसलेले आहे.
मंदिराच्या परिसरात काळ्या पाषाणावर कोरलेले शिलालेख आढळतात, जे गावातील पूर्वजांनी केलेल्या युद्धातील पराक्रमांची गाथा चित्रस्वरूपात सांगतात. त्यामुळे हे मंदिर केवळ श्रद्धेचे नाही, तर ऐतिहासिक महत्त्वाचेही केंद्र आहे.
सुख नदीच्या तीरावरच असलेले श्री देव गांगेक्ष्वर हे शंकराचे प्रमुख स्थान आहे. निसर्गरम्य वातावरणात वसलेले हे ठिकाण भक्तांना शांतता आणि आध्यात्मिक अनुभव देते.
वेताई देवी मंदिर – श्रद्धेचा अद्भुत प्रवास
सडुरे गावाच्या उत्तरेला, सह्याद्रीच्या उंच कड्यावर वेताई देवीचे स्थान आहे. या मंदिराशी निगडित एक मनोरंजक आख्यायिका स्थानिकांमध्ये आजही सांगितली जाते.
पूर्वी गावातील एका गरोदर स्त्रीला पौष महिन्यात देवीच्या पूजेसाठी कड्यावर जावे लागे. परंतु गर्भारपणामुळे तिला हा प्रवास करणे कठीण झाले. तेव्हा तिने देवीसमोर प्रार्थना केली की, “मला आता कड्यावर येणे शक्य नाही.” त्यावर देवीने आकाशवाणी करून सांगितले – “तु जिथे उभी आहेस तिथून परत जा, मागे वळून पाहू नको. मी स्वतः तुला दर्शन देण्यासाठी खाली येईन.”
स्त्रीने चालायला सुरुवात केली, पण काही अंतरावर तिला सह्याद्रीच्या कड्यात प्रचंड स्फोट झाल्यासारखा आवाज आला. कुतूहलाने तिने मागे वळून पाहिले, आणि तेथे देवीने पाषाणस्वरूपात दर्शन दिले. आज या जागी वेताई देवीचे मंदिर उभे आहे.
दरवर्षी पौष महिन्याच्या शेवटच्या आठवड्यातील मंगळवारी येथे मोठी यात्रा भरते. हजारो भाविक, विशेषतः माहेरवाशिनी स्त्रिया, देवीच्या यात्रेसाठी मोठ्या प्रमाणावर उपस्थित राहतात. या यात्रेमुळे गावाला उत्सवी रंग चढतो.
धार्मिक वारसा आणि पर्यटनाची सांगड
सडुरे गावातील ही देवस्थाने फक्त भक्तांसाठीच नव्हे, तर इतिहास, पुराणकथा आणि स्थानिक संस्कृती यांचा अभ्यास करू इच्छिणाऱ्या पर्यटकांसाठीही आकर्षणाचे ठिकाण आहेत. निसर्गाच्या सान्निध्यात, पौराणिक कथा आणि आध्यात्मिकतेची सांगड घालणारे हे गाव, प्रत्येक भेट देणाऱ्याला अविस्मरणीय अनुभव देतं.
शिराळे गावातील प्रमुख देवस्थाने
सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले शिराळे गाव जैवविविधतेसह धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरांमध्येही समृद्ध आहे. येथे असलेली प्राचीन देवस्थाने केवळ श्रद्धेची केंद्रे नाहीत, तर इतिहास, निसर्ग आणि आध्यात्मिकतेची अनोखी सांगड घालणारी ठिकाणे आहेत.
स्वयंभू गांगेक्ष्वर मंदिर – प्राचीन शिवस्थान
शिराळे गावातील प्रमुख आणि प्राचीन श्रध्दास्थळ म्हणजे स्वयंभू गांगेक्ष्वर मंदिर.
- हे मंदिर सुख नदीच्या काठावर वसलेले आहे.
- सुमारे ५०० वर्षांहूनही जुने हे देवस्थान शंकराचे एक प्रमुख स्थान मानले जाते.
- काळानुरूप प्राचीन मंदिर जिर्ण झाले होते, परंतु आज त्याचा जिर्णोद्धार होऊन नव्या रूपात हे ठिकाण भक्तांसमोर उभे आहे.
- हे मंदिर पश्चिम महाराष्ट्र देवस्थान समितीच्या अधिपत्याखाली येते.
शिवभक्तांसाठी शांतता, अध्यात्मिकता आणि ऐतिहासिक वारसा अनुभवण्याचे हे अत्यंत पवित्र ठिकाण आहे.
पावणाई मंदिर – भक्तांना नवसाला पावणारी देवी
शिराळे गावातील दुसरे महत्त्वाचे देवस्थान म्हणजे पावणाई देवी मंदिर.
- सुमारे ५०० वर्षांचा इतिहास लाभलेले हे मंदिर अरण्याच्या सान्निध्यात वसलेले आहे.
- मंदिर परिसरातील निसर्ग आणि शांतता येथे येणाऱ्यांना अविस्मरणीय अनुभव देतात.
- पावणाई देवीची ख्याती “नवसाला पावणारी देवी” अशी आहे. भक्तांच्या हाकेला धावून येणारी, पंचक्रोशीत मोठ्या श्रद्धेने पूजली जाणारी माता म्हणून या देवीची ओळख आहे.
वनराईच्या शांततेत वसलेले हे मंदिर निसर्गप्रेमी आणि भाविक दोघांसाठीही विशेष आकर्षण आहे.
घोरीप देव मंदिर – परंपरा आणि उत्सवाचे केंद्र
शिराळे गावातील तिसरे आणि अत्यंत लोकप्रिय देवस्थान म्हणजे घोरीप देव मंदिर.
- या मंदिराला सुमारे ४००-५०० वर्षांची परंपरा लाभलेली आहे.
- गावकरी दरवर्षी घोरीप देवस्थानाच्या माळावर यात्रोत्सव मोठ्या श्रद्धेने साजरा करतात.
- पौष महिन्यात होणाऱ्या या यात्रेला केवळ सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातूनच नव्हे, तर परजिल्ह्यातून आणि परराज्यातूनही हजारो भाविक उपस्थित राहतात.
हा उत्सव गावातील परंपरा, लोकश्रद्धा आणि सामूहिकतेची खरी झलक दाखवतो.
शिराळे गाव – दुर्मिळ जैवविविधतेचे केंद्र
सडुरे गावापासून अवघे ६ किमी अंतरावर वसलेले शिराळे हे आणखी एक निसर्गरत्न आहे. येथे साधारण ७२ कुटुंबे शांत, निसर्गाशी एकरूप जीवन जगतात.
या भागातील पर्जन्यमान आंबोलीइतकेच असल्याने पावसाळ्यात येथेही धबधब्यांचा गडगडाट, ढगांचे खेळ आणि हिरवाईचे दृष्य अनुभवायला मिळते. या परिसरात अनेक दुर्मिळ वनौषधी, पक्षी आणि वन्य प्राणी आढळतात. त्यामुळे निसर्ग व जैवविविधतेच्या अभ्यासकांसाठी हे ठिकाण संशोधनाची पर्वणी ठरते.
गावाच्या पूर्वेस दाजीपूर राष्ट्रीय अभयारण्य (कोल्हापूर जिल्हा) आणि दक्षिणेस तळीये धरणक्षेत्र (गगनबावडा तालुका) आहे. त्यामुळे संपूर्ण शिराळे गाव जैवविविधतेच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाच्या पट्ट्यात आहे.
सह्याद्रीच्या जंगलात असंख्य पक्षी आणि वन्यजीव आढळतात. त्यामुळे अनेक पक्षीप्रेमी, निसर्ग अभ्यासक आणि वन्यजीव संशोधक या गावाला भेट देतात. रंगीबेरंगी पक्ष्यांचे सूर, रात्री ऐकू येणारे जंगलातील आवाज आणि वनस्पतींची विविधता – हे सर्व सडुरेला खास ओळख देतात. इथे फिरताना प्रत्येक पाऊल जणू नवा शोध घेऊन येते.
पश्चिम घाट हा युनेस्कोने जैवविविधतेचा हॉटस्पॉट म्हणून घोषित केलेला प्रदेश आहे. या पर्वतरांगांमध्ये असलेली सडुरे आणि शिराळे गावे निसर्गाच्या संपन्नतेमुळे विशेष ओळखली जातात. येथे दुर्मिळ ते अति-दुर्मिळ वनस्पती, प्राणी आणि पक्ष्यांचे नैसर्गिक अधिवास आढळतात. त्यामुळे हे ठिकाण निसर्गप्रेमी, अभ्यासक आणि पर्यावरण संशोधकांसाठी आदर्श गंतव्य ठरते.
औषधी व दुर्मिळ वनस्पती प्रजातींचे अधिवास
सडुरे व शिराळे गावांचा परिसर दाट जंगलांनी व्यापलेला असल्याने येथे अनेक औषधी, उपयुक्त आणि दुर्मिळ वनस्पतींचे अस्तित्व आहे.
येथील प्रमुख वनस्पती:
- औषधी व उपयुक्त वनस्पती: वेत, शिकेकाई, जंगली हळद, जंगली आवळा, जंगली कडिपत्ता
- विशेष झाडे: सुरुंगी, पांढरी (देवकाठी), उंबर, विकारीचे झाड, जंगली वेळू (बांबू)
- वेलवर्गीय: रक्तवेल, गरुडवेल, हळदवेल
- इतर वनस्पती: अंबर कांदा, वावडींग, करवंद, चिकना, कनेर, तोरणा, हेळू
या भागात अजूनही अनेक वनस्पतींचे संशोधन व्हायचे बाकी आहे. त्यामुळे संशोधकांसाठी हा परिसर अभ्यासाचे मुक्त दालन आहे.
वन्यजीवांचे समृद्ध जग
सह्याद्रीच्या पायथ्याशी असलेल्या या गावात वन्यजीवांचीही प्रचंड विविधता आढळते.
येथील प्रमुख प्राणी:
- मांसाहारी प्राणी: पट्टेरी वाघ, बिबट्या, जंगली कुत्रे, फ़टकुरा (जंगली मांजर)
- शाकाहारी प्राणी: रानगवा, सांबर, ससा, गेळया (दुर्मिळ हरीण)
- इतर प्राणी: खवले मांजर, कोल्हा, पिसई, साळींदर, रानडुक्कर, घोरपड, शेखरू, अस्वल
या परिसरातील जंगल पायपीट किंवा सफारी दरम्यान वन्यजीवांचे दर्शन ही निसर्गप्रेमींसाठी मोठी पर्वणी असते.
पक्षीनिरीक्षणासाठी स्वर्ग
शिराळे गावाभोवतीचा प्रदेश पक्षीनिरीक्षणासाठी आदर्श आहे. येथे अनेक दुर्मिळ पक्षी प्रजातींचा अधिवास आहे.
येथील प्रमुख पक्षी:
- राष्ट्रीय व राज्य पक्षी: मोर (भारताचा राष्ट्रीय पक्षी), हरीयाल (महाराष्ट्राचा राज्य पक्षी)
- इतर प्रजाती: पोपट, रानकोंबडी, लाव्हे, कवडे (जंगली कबुतर), सुतार पक्षी, महाधनेश, खंड्या, भारगव, घार, शिकरा
तसेच, या परिसरात विविध सरपटणारे प्राणी आणि दुर्मिळ फुलपाखरांच्या प्रजातीही मोठ्या प्रमाणात आढळतात. त्यामुळे हा भाग अभ्यासक व निसर्गप्रेमींसाठी संशोधनाचे आणि पर्यटनाचे केंद्र होण्याची क्षमता बाळगतो.
सडुरे आणि शिराळे ही गावे केवळ निसर्गरम्यच नाहीत, तर जैवविविधतेची जपलेली शिदोरी आहेत. दुर्मिळ वनस्पती, दुर्मिळ प्राणी आणि पक्ष्यांचे अधिवास यामुळे या भागाला पर्यावरणीय व पर्यटनाच्या दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
शिराळे वर्षा पर्यटन – धबधब्यांचे अप्रतिम विश्व
सह्याद्रीच्या दाट डोंगररांगांनी वेढलेल्या शिराळे गावात पावसाळा आला की निसर्ग जणू उत्सव साजरा करतो. चारही बाजूंनी कोसळणारा मुसळधार पाऊस, धुक्याने भरलेली हवा आणि डोंगरमाथ्यावरून झेपावणारे असंख्य धबधबे – हा अनुभव शब्दांपलीकडचा आहे.मान्सूनमध्ये शिराळे हे धबधब्यांचे गावच बनते. येथे असंख्य छोटे-मोठे धबधबे उलगडून पर्यटकांना एक वेगळाच अनुभव देतात. त्यापैकी काही प्रसिद्ध धबधबे खालीलप्रमाणे
प्रमुख धबधबे
- रुसड्याचा धबधबा – घनदाट जंगलाच्या आत लपलेला, पावसाळ्यात प्रचंड वेगाने कोसळणारा.
- राशीचा धबधबा – साहसी ट्रेकर्ससाठी खास ठिकाण.
- शिडमाचा धबधबा – विस्तीर्ण पाण्याची धार आणि निसर्गरम्य परिसर.
- खुर्ची धबधबा – उंचावरून कोसळणारा आणि पाण्याचा फवारा खुर्चीसारखा आकार घेतो.
- सुतार मांगर धबधबा – शांत, पण मन मोहून टाकणारा प्रवाह.
- हडक्याचा धबधबा – जंगलाच्या गाभाऱ्यात दडलेला, साहसप्रेमींसाठी उत्तम.
- ओझर धबधबा – लहान पण मोहक, फोटोग्राफीसाठी आदर्श.
- पेंडकुळीचा धबधबा – पायवाटेवरून जाताना अचानक सापडणारा निसर्गाचा खजिना.
- खडकीचा धबधबा – दगडी रचनेतून झेपावणारी धार.
- मलक्याचा धबधबा – दगडांच्या गाठींमधून कोसळणारा अप्रतिम धबधबा.
इतर आकर्षक धबधबे
- गांगो मंदिर धबधबा – धार्मिक स्थळाजवळ असलेला, भाविकांसाठी आणि पर्यटकांसाठी दोन्ही आकर्षण.
- पातीचा धबधबा – लहान पण सुंदर, स्थानिकांना विशेष परिचित.
- याशिवाय असंख्य छोटे-मोठे धबधबे पावसाळ्यात सह्याद्रीच्या कुशीत जिवंत होतात.
शिराळे गाव पावसाळ्यात खर्‍या अर्थाने “वॉटरफॉल ट्रेकिंग डेस्टिनेशन” ठरते. प्रत्येक धबधबा वेगळा, प्रत्येक ठिकाण अद्वितीय. साहसी ट्रेकिंग, फोटोग्राफी, निसर्गाचा जवळून अनुभव – हे सगळे एका गावात अनुभवायला मिळणे हीच शिराळ्याची खासियत आहे.
शिराळे गावातील प्रमुख (बारमाही) प्रेक्षणीय स्थळे
सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले शिराळे गाव केवळ धार्मिक परंपरा व सांस्कृतिक वारशामुळेच नव्हे तर नैसर्गिक व ऐतिहासिक स्थळांमुळेही पर्यटकांना आकर्षित करते. येथे वर्षभर भेट देता येण्यासारखी अनेक ठिकाणे आहेत.
1) गवळणीचा कडा
शिराळे गावाच्या पूर्वेला, गावठणापासून साधारण २ कि.मी. जंगल-ट्रेकवर हे ठिकाण आहे. येथे सात मोठ्या मानवी उंचीपेक्षा जास्त उंच दगडांची रचना एकामागोमाग एक अशा पद्धतीने उभी आहे. या अनोख्या रचनेमागे गवळणीशी संबंधित स्थानिक आख्यायिका सांगितल्या जातात. अतिउंच कड्यावर असलेले हे ठिकाण साहसी ट्रेकर्ससाठी खास आकर्षण आहे.
2) शुख मुनी मठ
पांडवकालीन मानला जाणारा हा मठ स्थानिक श्रद्धास्थान असून, येथे शुख मुनींनी ध्यानधारणा केली होती अशी मान्यता आहे. गगनगिरी महाराजांच्या ग्रंथांत याचा उल्लेख आढळतो. निसर्गरम्य वातावरणात ध्यान, शांती आणि आत्मिक समाधान शोधणाऱ्यांसाठी हे ठिकाण आदर्श आहे.
3) सुख नदीचे उगमस्थान
सिंधुदुर्गातील खारेपाटण येथे जाऊन मिळणारी सुख नदी याच गावातील सह्याद्रीच्या डोंगररांगेत उगम पावते. या परिसरात बारामाही पाण्याचा साठा असून, येथे दुर्मिळ वनस्पती, वनौषधी, वन्यप्राणी व पक्ष्यांच्या प्रजाती मोठ्या प्रमाणात आढळतात. नैसर्गिक जैवविविधतेचा अभ्यास करणाऱ्यांसाठी हे एक खजिनाच आहे.
4) वनव्याचा दंड
सुमारे ५ ते ६ फूट उंचीचा, वाकलेल्या अवस्थेतील माणसाप्रमाणे दिसणारा काळ्या दगडातील निसर्गनिर्मित शिल्प येथे पाहायला मिळते. ही अनोखी रचना जंगल-ट्रेकमार्गे पोहोचता येणाऱ्या स्थळांपैकी एक आहे.
5) चौपोळा
सह्याद्रीच्या माथ्यावर विस्तीर्ण सपाट माळरान असलेले हे ठिकाण एखाद्या प्राचीन किल्ल्यासारखे भासते. येथे उभे राहून संपूर्ण शिराळे गाव व वैभववाडी परिसराचा अद्भुत नजारा डोळ्यात साठवता येतो. साहसी पर्यटक ट्रेकनंतर येथे तंबू ठोकून विसावण्याचा अनुभव घेतात.
6) इको पॉइंट
माथेरान व महाबळेश्वरसारख्या इको पॉइंटच्या तोडीस तोड असलेले हे ठिकाण शिराळ्यात आहे, हे अनेकांना माहीतही नसते. येथे प्रतिध्वनी ऐकण्याचा अनुभव मिळतो, तसेच हा परिसर जैवविविधतेने नटलेला आहे. त्यामुळे वन्यजीव अभ्यासक व निसर्गप्रेमींसाठी हे ठिकाण कायमच खास ठरते.
7) मलकादेव
सुमारे २० ते २५ फूट उंच काळ्या दगडाचे शिल्प, जणू निमुळत्या दगडावर उभी असलेली मूर्तीच! निसर्गाच्या अद्भुत कलेचा हा प्रत्ययकारी नमुना पाहण्यासाठी पर्यटक आवर्जून भेट देतात.
8) बटरफ्लाय ओपन गार्डन
घोरप्याच्या माळाजवळील हे ठिकाण फुलपाखरांच्या दुर्मिळ प्रजातींसाठी प्रसिद्ध आहे. नैसर्गिक अधिवासात फुलपाखरांची मुक्तपणे वाढ व्हावी म्हणून जपलेला हा परिसर पर्यावरणप्रेमी व जैवविविधता अभ्यासकांसाठी विशेष आकर्षणाचा केंद्रबिंदू आहे.